១. ព្យញ្ជនៈ “ម”
“ម” ជាព្យញ្ជនៈទី៥ ក្នុងវគ្គទី៥ នៃព្យញ្ជនៈទាំង៣៣តួ
+នៅក្នុងវចនានុក្រមខ្មែររបស់សម្តេចសង្ឃរាជ ជួន ណាត (ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ) បានពន្យល់ពាក្យ “មុខ” ដូចខាងក្រោម៖
-ពាក្យ “មុខ” (ន.) ប្រធាននៃសរីរប្រទេស គឺប៉ែករូបកាយត្រង់ទីប្រជុំនៃថ្ងាស, ចិញ្ចើម, ភ្នែក, ច្រមុះ, មាត់, ចង្កា ។ មុខការ ការដោយមុខ គឺការដោយឡែកពីគ្នា ។ មុខក្រសួង ក្រសួងដោយឡែកពីគ្នា ។ មុខក្រោយ (ព. ប្រ.) មុខដែលមានទ្រង់ទ្រាយប្រៀបប្រដូចនឹងសណ្ឋានមុខត្រីក្រាយ ។ មុខក្រូចសើច (ព. ប្រ.) មុខដែលឡើងសាច់ពកតូចៗឃ្មឹល ស្រដៀងនឹងសំបកផ្លែក្រូចសើច ។ មុខក្រៀម ឬ ក្រៀមមុខ (ព. ប្រ.) មុខមិនស្រស់ឬមិនរីក ព្រោះមានព្រួយ ។ មុខងប់ ឬ ងប់មុខ ចចេសងប់មិនងាកតាម ។ មុខងាប់ ឬ មុខខ្មោច (ព. ប្រ.) ដែលមានទឹកមុខដូចជាមុខបុគ្គលស្លាប់ (ពាក្យជេរ, បង្អាប់ដោយមើលងាយ) : អាចោរមុខងាប់! ។ មុខងារ នាទីសម្រាប់ងារ ។ មុខឆ្កែ (ព. ប្រ.) ដែលជជ្រកមមករកគេដោយអាការអៀនខ្មាសដូចជាឆ្កែ : មនុស្សមុខឆ្កែ, ទៅរកគេទាំងមុខឆ្កែ (និយាយថា មុខឆ្កែស្រែជម្រៅ ក៏មាន…) ។ មុខជូរ (ព. ប្រ.) មុខដែលចេញអាការជ្រួញជ្រេញ ហាក់ដូចជាកំពុងបរិភោគវត្ថុជូរខ្លាំង ។ មុខឈ្មង មុខដែលមានទ្រង់ទ្រាយសមរម្យឥតឆ្គង, មុខស្រស់បំព្រង ។ មុខដាវមុខលំពែង (ព. ប្រ.) ទទួលភារៈចេញមុខតតាំងជាជំនួសគេ : រងមុខដាវមុខលំពែង ។ មុខតំណ កន្លែងឬស្នាមដែលត ។ មុខថ្លោះ ឬ ថ្លោះមុខ (ព. ប្រ.) ប្រែឈាមមុខស្រុតចុះហាក់ដូចជាថ្លោះ (ព្រោះភ័យឬព្រោះមានជំងឺ) ។ មុខទ័ព ឬ មុខសឹក ទីចំពីខាងមុខកងទ័ពដែលកំពុងលើក ។ ព. ប្រ. ទទឹងមុខទ័ព ទទឹងដំណើរអាជ្ញា ដែលមានអានុភាពស្រដៀងនឹងទ័ព ។ មុខទឹក ផ្លូវទឹក, ធ្នារទឹក ។ មុខបាទ (អានថា មុក-បាត) មុខនិងជើង គឺដើមចុង, ដើមទង, ទងគន្លង : រកឲ្យឃើញមុខបាទ ។ មុខពាប់ ឬ ពាប់មុខ (ព.ប្រ.) មុខដែលចេញអាការដូចជាពាប់ចុះ (ព្រោះភ័យឬព្រោះតូចចិត្តខ្លាំង) : ទម្លាក់មុខពាប់, ភ័យពាប់មុខ ។ មុខព្រហ្ម រូបមុខដែលបែកចេញជាបួន ភ្ជាប់នឹងកំពូលប្រាសាទឬកំពូលចេតិយ ។ មុខព្រះលាន ទីវាលឬផ្លូវធំត្រង់មុខព្រះរាជវាំង ។ មុខមន្ត្រី មន្ត្រីដែលជាប្រធានឬជាអធិបតីលើអស់មន្ត្រីទាំងពួង, អធិបតីនៃពួកសេនាបតី, ច្រើនប្រើថា នាម៉ឺនសព្វមុខមន្ត្រី ។ មុខមាត់ មុខនិងមាត់ គឺការចេញបង្ហាញមុខនិងការបញ្ចេញសម្ដីថ្វីមាត់ក្នុងទីប្រជុំជន : ចេញមុខមាត់ ។ អ្នកដែលមានអ្នកធំអ្នកតូចរាប់អានច្រើន : មនុស្សមានមុខមាត់ ។ មុខមាំ មុខដែលសម្ដែងអាការមាំសម្បើម : ធ្វើមុខមាំ ។ មុខយក្ស រូបមុខស្មាច់សម្រាប់ល្ខោនពាក់ធ្វើយក្ស ។ មុខរបរ របរដោយមុខ, របរផ្សេងៗដោយឡែក ។ មុខរាហុ៍ (ព. ប្រ.) មុខមនុស្សដែលមានទ្រង់ទ្រាយកំពាង ស្រដៀងនឹងរូបរាហូ : មនុស្សមុខរាហុ៍ ។ មុខរីក ឬ រីកមុខ មុខដែលចេញអាការរីករាយ ។ មុខរឹង (ព. ប្រ.) ដែលរឹងរូស, មានះ, ចចេស ទោះអ្នកដែលមានអំណាចលើ សម្លឹងសម្លក់ដាក់ក៏មិនជច់មុខ : មនុស្សមុខរឹង ។ មុខសស្ត្រ (អានថា -សាស់) មុខរបួសដែលមុតដោយសស្ត្រា ។ មុខស្ងួត ឬ ស្ងួតមុខ (ព. ប្រ.) មុខដែលចេញអាការក្រៀមក្រំហាក់ដូចជាស្ងួត ។ មុខស្មន់ នាទីឬដំណើរដែលមានព្រោះស្មន់អន្ធករឬសហាយស្មន់នឹងគ្នា : ទោសមុខស្មន់, ទោសទាស់នឹងមុខស្មន់, ពិន័យមុខស្មន់ ។ មុខស្មើ មុខជើយដោយអាការតោះតើយ មិនអើពើ : ធ្វើមុខស្មើ ។ មុខស្រងូត មុខមិនរីកដោយអាការក្រៀមក្រំ ។ មុខស្រពោន ឬ ស្រពោនមុខ (ព. ប្រ.) មុខមិនស្រស់, មិនរីករាយហាក់ដូចជាស្រពោន ។ មុខស្អុយ (ព. ប្រ.) មុខស្រពោនស្រពាប់ដោយហេតុទើសទាក់គំនិតឬតានតឹងចិត្ត ។ មុខអាករ នាទីដែលកើតអាករ កើតលាភ ។ មុខអុត មុខដែលមានស្នាមអុត ។ មុខអំណាច នាទីរបស់អំណាច ។ល។ កាត់មុខ កាត់ចំពីមុខ : ដើរកាត់មុខ ។ កាត់នាទីឬកាត់ប្រយោជន៍, កាត់លាភរបស់អ្នកដទៃ : កុំកាត់មុខគេ ។ កំបាំងមុខ ដែលកំបាំងគេមើលមិនឃើញ : ទីកំបាំងមុខ ។ ខាងមុខ ខាងនាយមុខ, ឯមុខ ។ ខុសមុខ ខុសបែបគ្នា, មិនត្រូវមុខ ។ ងងឹតមុខ វិលមុខងងឹតឈឹងមើលអ្វីពុំឃើញ ។ ព. ប្រ. ទញ់ទាល់គំនិតងងឹតឈឹង ។ ចេញមុខ ចេញទែងសម្ដែងមុខឲ្យគេឃើញ ។ ចេញមុខចេញមាត់ ចេញទាំងមុខទាំងសម្ដី ។ ចែកមុខ ចែកឲ្យដោយមុខ ដោយឡែកពីគ្នា ។ ចំពោះមុខ ដែលប្រាកដនៅមុខ ។ ចំមុខ ត្រង់ពីមុខ ។ ចាំមុខ មិនភ្លេចមុខគេ ។ ច្រើនមុខ ច្រើនបែប, ច្រើនយ៉ាង : ទំនិញច្រើនមុខ, ម្ហូបច្រើនមុខ ។ ជច់មុខ (ព. ប្រ.) ចុះទឹកមុខឬជ្រប់មុខហាក់ដូចជាជច់ព្រោះគេបន្តុះបង្អាប់ឬស្ដីថាឲ្យ ។ ជូរមុខ (ព. ប្រ.) បញេ្ចញអាការធ្វើមុខស្មូញ ព្រោះធុញ, ទ្រាន់ ។ ជ្រប់មុខ ទម្លាក់មុខជ្រប់ ។ ញាក់មុខ ឬ ញាក់មុខញាក់មាត់ កម្រើកចង្កាងើបងើយខ្វិចបន្តិចឡើងឬបិទមាត់ផ្អឹបកម្រើកចង្កាញាក់ខ្វើកឡើងលើ ។ ដាក់មុខ ឱនមុខចុះបន្ដិចស្រពោនស្រពាប់ព្រោះសេចក្ដីអៀនខ្មាសឬទញ់តុះ : ដាក់មុខជ្រប់ ។ នៅទីចំពោះមុខ, ផ្គើននៅមុខ : ស្ដីដាក់មុខ, ថាដាក់មុខ ។ ដាច់មុខ ផុតអស់មុខការ, ផុតនាទី, ដាច់នាទីឬមុខការដោយឡែក ។ ដឹងមុខ ដឹងដោយសារគេប្រាប់ថា ឈ្មោះនេះ ឈ្មោះនោះ ដែលជាសត្រូវ … ។ ដោយមុខ ដោយឡែក, ដោយបែប, ដោយយ៉ាង : កាន់ការដោយមុខ, យល់ដោយមុខ ។ តូចមុខ ឬ ទាបមុខ (ព. ប្រ.) អាប់មុខ, មិនពេញមុខ ។ ទទឹងមុខ (ព. ប្រ. នៅទទឹងចំពីមុខ ។ ទុកមុខឲ្យ ឬ ទុកមុខទុកមាត់ឲ្យ ទុកនាទីឲ្យ, ទុកអំណាចឲ្យ, យោគយល់ ។ ទើសមុខ ឬ ទើសមុខទើសមាត់ (ព. ប្រ.) ទើសទាល់ដោយយល់មុខ, ដោយខ្លាចចិត្តឬដោយអៀនអន់ព្រោះមានគេនៅមុខ, នាំឲ្យធ្វើអ្វីមិនស៊ប់ ។ ទៅមុខ ទៅឯខាងមុខ, ទៅឯកាលខាងមុខ ។ ធំមុខ ពេញមុខ ។ ធ្វើមុខក្រញូវ សម្ដែងទឹកមុខឡើងក្រញូវ ។ ធ្វើមុខធ្វើមាត់ឲ្យ ញាក់មុខញាក់មាត់ក្រមាច់ក្រមើមឲ្យ ។ នៅមុខ ចំពោះមុខ ។ នាំមុខ ទៅពីខាងមុខ, នាំឲ្យតាម ។ បិទមុខ ភ្ជិតមិនឲ្យឃើញមុខ, មិនឲ្យឃើញលំអាន ។ បោរមុខ (ព. ប្រ.) អៀនខ្មាសមើលមុខគេមិនត្រង់ ហាក់ដូចជាមុខបោរឡើង : ស្ដីឲ្យបោរមុខ ។ បំបាក់មុខ (ព. ប្រ.) ធ្វើឲ្យអាប់ឱនហាក់ដូចជាធ្វើមុខឲ្យបាក់ ។ បំបាត់មុខ ធ្វើឲ្យបាត់មិនឲ្យឃើញមុខ, គេចលែងឲ្យឃើញមុខ, ចងបំបាត់មុខ, ដើរបំបាត់មុខ ។ ពេញមុខ (ព. ប្រ.) ចេញមុខពេញលេញមិនរលឹបរល, មានមុខមានឈ្មោះ ។ មានមុខ មានការរបរពេញទី, មានកេរ្តិ៍ឈ្មោះ, មានអ្នកធំអ្នកតូចរាប់អានច្រើន : មនុស្សមានមុខ, អ្នកមានមុខ ។ យកមុខ, យកឈ្មោះ ឬ យកមុខយកមាត់ ចេញមុខខ្នះខ្នែងកិច្ចការម្ដងៗឲ្យមានឈ្មោះល្អ, វាតអាទិ៍ដណ្ដើមមុខការដែលជាសាធារណៈ ឲ្យបានមកលើខ្លួនចាត់ចែងយកកេរ្តិ៍ឈ្មោះ ។ យល់មុខ យោគយល់ដោយមុខ, មិនប្រកាន់ទោសព្រោះយល់ថាមានមុខ ។ យារមុខ ស្រុងស្លុយខាងមុខជាងខាងក្រោយ ។ ព. ប្រ. ងងុលចូលមិនថយក្រោយ ។ យោងមុខ អន្ទងនាំផ្លូវពីមុខ, យោងមិនឲ្យឃ្លាតពីមុខ : ជិះសេះយោងមុខគោ, អុំទូក-ងយោងមុខទូកវ៉ែត ។ ស្មើមុខ ដែលមានមុខមានឈ្មោះស្មើគ្នា : មនុស្សស្មើមុខ ។ ស្អប់មុខ ស្អប់មិនចង់ឃើញមុខ ។ អាប់មុខ អាប់ឱនមិនពេញមុខ ។ ឯមុខ ខាងមុខ, ខាងនាយ ។ល។ ។ល។
ក្រុមការងារយើងខ្ញុំ សូមមេត្តាអធ្យាស្រ័យ ចំពោះរាល់កំហុសឆ្គងដែលកើតមាន ទាំងអត្ថន័យ អក្ខរាវិរុទ្ធ និងកង្វះខាតព័ត៌មានលម្អិតផ្សេងៗ… ហើយក៏សូមទទួលយកនូវមតិរិះគន់ ឬយោបល់កែតម្រូវផ្សេងៗរបស់លោកអ្នក ដោយក្តីគោរព និងរាប់អានបំផុត។
សូមអរគុណ!!!
ដកស្រង់ដោយ ៖ ទន្សាយ (ភ្នំ)
